مسجد و مدرسه سپهسالار | باشکوه ترین بنای مذهبی قاجاریه در تهران

مسجد و مدرسه سپهسالار تهران که معماری اش 4 ایوانی با ارتفاع های 18 متر بوده که یک ایوان اصلی در طرف جنوب بنا مجاور مقصوره و گنبد اصلی دارد دو طبقه نیز است و دارای اجزاهایی شامل 8 مناره یا گلدسته است که با توجه به اینکه از معماری ترکی الگو برداری شده است، تعداد آن ها زیاد تر از حد معمول مناره ها در ایران باستان است و همینطور دارای گنبد دوپوشی است که بسیار خاص است و در نهایت دارای 6 ورودی و کتابخانه ای است که در سال 1342 به این بنا اضافه شد و نقش قطع کننده این دو بنا را با با عمارت بهارستان مجاورشان ایفا کرد از دیگر بخش های این بنا می توان به صحنی چهارگوش با ابعاد 61 در 62، شصت حجره و شبستان تابستانی زیر گنبد برای سکونت، شبستان زمستانی در ایوان شرقی با 24 ستون سنگی یکپارچه، نماز خانه چهل ستون "با 44 ستون " در شرق صحن اشاره کرد. خوب است بدانید که این 8 مناره از آجر ساخته شده اند و دارای پوششی با کاشی هستند که حداکثر و حداقل ارتفاع مناره های این بنا 37 و 25 متر نیز است. معمار این بناهای زیبا استادان حاج ابوالحسن معمار و جعفر خان معمار باشی هستند که هرچند در معماری مسجد نیز استاد حسن معمار قمی هم نقش داشته است اما طراحی مسجد و مدرسه سپهسالار ناصرخسرو را که ساخت تنها هسته اصلی اش 5 سال طول کشیده و مصالح اصلی اش آجر است فرد دیگری با نام مهندس مهدی خان ممتحن الدوله شقاقی انجام داده است. اما خار از همه این معمار ها و استادان فکر این مدرسه عالی برای صدراعظم دوره قاجاریه و دوره پادشاهی ناصرالدین شاه یعنی میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی است و به همین دلیل هم نام این مسجد مدرسه را سپهسالار گذاشتند. البته نام این مدرسه تنها تا انقلاب 1357 پابرجا بود و در نهایت بعد از آن به نام مسجد آیت الله مطهری تغییر نام داد. جای تأسف دارد که بعد از شروع ساخت این مسجد در سال 1258 عمر مسرزا حسین خان سپهسالار قد نداد و تا قبل از اتمام این بناها در سال 1260 دار فانی را در مشهد وداع گفت به همین منظور برای نیمه تمام نماندن این بنا بعد از وی برادرش یحیی خان مشیر الدوله ساخت این بنا را ادامه داد تا او هم نیز در گذشت و در نهایت باقی مانده ساخت بنا که شامل تزئینات "یزدی بندی ، مقرنس ، کاشی کاری و کاسه بندی" و ... می شد تکمیلش را نائب التولیه بر عهده گرفت تا در نهایت این دو بنا بسیار زیبا ساختش به اتمام رسید. نکته جالبی که در این بنا وجود دارد شباهت معماری اش به دوران زندیه می باشد به دلیل استفاده جا به جا از سنگ در تزئینات که آن را تا حدودی با معماری قاجار مجزا کرده است.

اما خوب است بدانید که پس از اتمام مسجد و مدرسه سپهسالار ناصرخسرو دست نخورده نماند و در طی سال های مختلف بخش هایی تکمیل شد مانند سال 1320 که گلخانه تالاری ساخته شد و بعد ها به دارالقرآن تبدیل شد و استفاده گردید. از دیگر بخش های تکمیل شده می توان به شبستان زمستانی در سال 1342 توسط استاد حسین لرزاده اشاره کرد و در نهایت آخرین تغییر این بنا در سال 1357 شکل گرفت که گنبد اصلی توسط مهندس سعیدی بازسازی شد. از نظر جغرافیایی این مسجد مدرسه در کنار عمارت بهارستان واقع شده در میدان بهارستان تهران است که این عمارت کاربری مجلس شورای اسلامی را دارد. این بنا از هر جهت جغرافیایی که دارای یک ورودی است بخش های جالب و خاصی دارد مانند بخش ورودی غربی واقع شده در حاشیه خیابان بهارستان که در اصلی مسجد و مدرسه سپهسالار ناصرخسرو محسوب می شود به همین سبب دارای جلوخان و سردری بزرگ به همراه دری دولتی آهنی بسیار زیبایی است که عظمتش را با یک نگاه می توانید حس کنید، همینطور در جنوبی که به یک کوچه 6 متری باز می شود و برای ورودی زنان هم دری در بخش شرقی تعبیه شده است که ورودی زنانه نام دارد و از تمام ورودی ها کوچکتر نیز بوده. در زمانیکه از بیرون به جهت شمالی د اخل بنا نگاه می کنید ساعتی زیبا و بزرگ را می بینید از یک سمت به سمت عمارت بهارستان و از یک سمت به طرف حیاط دید دارد. این ساعت قدیمی واقع شده در اتاقک به ارتفاع 5 متری به مساحت 2.5 در 1.5 ساخته شده در فرانسه در سال 1880 میلادی است که دارای سه ناقوس بوده و بدنه آن را نیز کاشی کاری کرده اند. این ساعت درست در میان دو گلدسته واقع شده ایوان شمالی قرار دارد. یکی از زیبایی های این بنا گنبد های کوچکی هستند که بر روی هر چهار ستون شبستان زمستانی واقع شده اند زیرا به غیر از نمای بیرونی اگر از درون هم نگاهی بیاندازید گچ بری های زیبای اسلیمی را زیر گنبد ها و محرابی با سنگ های مرمری را خواهید دید که از سال 1350 این زیبایی ها را به خود گرفته اند چرا که قبل از آن شما تنها با نمایی آجری رو به رو می شدید. همینطور از سایر تزئینات موجود می توان به بالای آن که دارای تزئینات مقرنس با طرح اسلیمی است اشاره کرد که در کار آن کتیبه های خطاطی شده هم وجود دارد و همه و همه این تزدینات توسط استاد حسین لرزاده و استاد محمد حسین شکل آبادی در سال 1350 انجام گرفته است. مابین تمامی فضاهای موجود در گنبد 25 متری فضایی که هم به دلیل دید مناسب و هم به دلیل معماری خاصش مورد توجه می باشد، شبستان بسیار بزرگ تابستانی با مساحت 1600 متر مربع یعنی بلندای 34 متری و با پهنای 15 متری گنبد. خاص بودن فضا به دلیل ایستایی گنبد بر روی 4 پایه و 4 مناره بلند بناها در این قسمت است که این اجازه را به شبستان می دهد تا از دید خوبی برخوردار باشد. اگر از بیرون به این گنبد نگاه کنیم می توانیم چهار گنبد موجود کاربندی شده مستطیلی که دارای بال های چلیپایی است را با چشمانمان دنبال کنیم تا به گنبد اصلی برسیم. اگر به صحن این بنا نگاه کنیم 4 باغچه را می بینیم که دارای 4 خیابان و در وسط حوضی خواهیم دید که آب این حوض که به صورت جاری بوده از قنات تهیه می شود. شما می توانید بنشینید در گوشه ای از این صحن و از زیبایی آن لذت ببرید.

اول از همه چیزی که مسجد و مدرسه سپهسالار ناصرخسرو را از بقیه مساجد ایرانی جدا می کند، تلفیقش با مساجد استانبولی از همه مهم تر ایاصوفیه و همینطور مساجد ایرانی مانند مسجد جامع اصفهان و مدرسه چهار باغ است که باعث شده تا در مواردی مانند موذنه و مناره ها تفاوت های بسیاری با مساجد ایرانی داشته باشند و همینطور استفاده از بهترین نوآوری هایی در تزئینات کاشی کاری و ... که مربوط به دوران قاجار می باشد. از این تفاوت ها می توان به استفاده از ساعتی بزرگ به همراه ناقوس هایش به جای موذنه، مناره های متعدد بیش از 10 عدد کشیده شده تا کف حیاط با شکل نیم استوانه ای و بهار خواب ها و مهتابی های بسیار وسیع و در نهایت گنبد بسیار خاص و بزرگی که بر ایوان شمالی ساخته شده است و دو پوش می باشد اشاره کرد. دلیل تفاوت مناره در این است در مساجد ایرانی مناره ها تا کف کشیده نشده اند و در این مسجد با این طرح ساخت طرحی کاملا متفاوت را به کل بنا داده اند همینطور بهار خواب و مهتابی در بسیاری از مساجد ایرانی مانند مسجد سید اصفهان و مسجد سلطان سمنان پیدا می شود اما هیچ کدام چنین وسعتی که این فضاها در طبقه دوم مسجد و مدرسه سپهسالار تهران، دارند را ندارد.

پس اگر می خواهید به دنبال بهترین و متفاوت ترین اثر دوره قاجاریه بگردید در نهایت به مسجد و مدرسه سپهسالار تهران خواهید رسید که سعی بر آن شده تا تمامی ابداعات در طرح آن به کار رود و در نهایت زیبایی هایی را مانند 4 ایوان رو به روی هم که یکی از آن ها کوتاه تر بوده و بر روی آن گنبد اصلی با معماری کاملا متفاوتش نشسته است، صحنی زیبا با 4 باغچه، 4 خیابان و حوضی در میان آن که به شکل زیبایی دارای آب جاری از قنات است پدید آورده است. این آب موجود برای مسجد، مدرسه و عمارت نیز مصرف می شود، 4 مناره اصلی از 6 مناره موجود در مسجد و مدرسه سپهسالار تهران که با بدنه ی نیم استوانه ای و سنگ شده آن ها تا به کمر حجاری شده تا به زمین کشیده شده اند که دو تای آن ها به ایوان تکیه داده شده اند و همینطور 2 مناره ی دو طرف جلوخان دیگر با مصالح آجر و تزئینات بی نظیر کاشی کاری و یا نماز خانه چهل ستون با 44 ستون را پدید آورده است.

یکی از با ارزش ترین بخش های بنای مسجد کتابخانه ای است که به جای فرهنگستان اول یا فرهنگستان ایران در سال 1259 پایه گذاری شد و ابتدای آغاز به کارش با خرید 4000 جلد کتاب از اعتضاد السلطنه آغاز شد که بعد ها رفته رفته به این 4000 جلد، 4200 کتاب خطی به خط مولفان و 1000 کتاب چاپ سنگی اضافه شد و در نهایت هم به اهمیت کتابخانه و هم به اهمیت کل مجموعه افزود. نکته جالبی که دارد شما با ورودتان به این کتابخانه آثار و خاطراتی از فرهنگستان اول را خواهید دید.

مدرسه سپهسالار که در کنار عمارت بهارستان واقع شده است وو در اصل مجموعه ای شامل مسجد، مدرسه، مکتب خانه و کتابخانه نیز می باشد با تمام وقف شده هایش دارای 6 در ورودی نیز بوده که در اصلی آن از خیابان بهارستان نیز است و شما پس از ورودتان به این مجموعه مسجد، مدرسه با فضاها و بخش هایی چون گنبد عظیم و شبستان (چهلستون)، هشت گلدسته، منارهٔ کاشیکاری، مخزن کتابخانه، جلوخان، سردر، دهلیز، حجره های دوطبقه، چهار ایوان رو به رو خواهید شد که بر روی هر کدام از این بخش ها به غیر از معماری منحصر به فرد تزئینات بی نظیری از هنرمندان چیره دست مانند شاهکارهای کاشی کاری "هفت کاسه یا طاق معلق" است. در کل می توان از تزئینات بنا که خیره کننده است می توان به لحاظ کاشی های مصور خشتی رنگارنگ و نیز حجاری ستون های یکپارچه و سنگ های ازاره که به غیر از زیبایی به بنا بعد هم داده اند اشاره کرد. در اصل خارج از معماری ابتدا خوب است بدانید که نام این بنا به دلیل پایه گذارش میرزا حسین خان سپهسالار نهاده شده است و البته به دلیل روی کار بودن ناصرالدین شاه به مدرسه ناصری هم نیز مشهور بوده که در نهایت بعد از فوت محمد رضا مطهری و پس از انقلاب 1358 نام این مدرسه به نام شهید محمد رضا مطهری تغییر پیدا کرد و در حال حاضر بعد از سال 1388 این مدرسه را با نام دانشگاه شهید مطهری می خوانند هرچند که در اصل مدیریت آن قبل از انقلاب به دست آیت الله خمینی نیز بوده و بعد از وی محمد امامی کاشانی این وظیفه را به عهده گرفت. کاربری این مدرسه از همان ابتدا برای تدریس دروس علوم اسلامی بوده و تا زمان تأسیس دانشگاه تهران این درس را تدریس می کردند و در نهایت بعد از افتتاح دانشگاه این مدرسه هم به دانشکده تبدیل شد و در نهایت در آن علوم منقول و معقول تدریس می شد و همچنین موسسه وعظ و خطابه و فرهنگستان ایران هم نیز بوده. یکی از عواملی که این مدرسه را مهم شمرده است وجود کتابخانه اش با داشتن هزاران کتاب نسخه خطی منحصر به فرد می باشد.

از تزئینات مرسوم در دوره قاجاریه می توان به کاشی کاری و کاربندی اشاره کرد که در این مجموعه هم نیز دیده می شود اما تزئینی که معماری این دوره رو متمایز و کرده و ما را به سرعت به یاد معماریه دوره زندیه می اندازد، سنگ کاری ها و حجاری هایی است که در قسمت های مختلف بنا مانند مناره ها دیده می شود. از دیگر تزئینات جالب بنا که در عین حالی که ساختار اصلی و مصالح اصلی را تشکیل داده اند جلوه ای هم به بنا داده اند می توان آجر را نام برد آجر مصالح اصلی بنا است و به طور رسمی برای تزئین به کار نرفته است اما با شواهدی که در برخی از بخش ها وجود دارد مانند کف های پوشیده شده از آجر خود به خود تزئینی را شکل داده اند. تزئینات کاشی کاری بسیار در این مجموعه اهمیت دارد به قدری که بسیار در مجموعه به کار رفته شده است. انواع مختلفی از کاشی کاری مانند معرق اسلیمی، گره چینی و برجسته که تنها مخصوص سردر به کار رفته است، خشتی، معقلی و هفت رنگ می توان در مجموعه نام برد که در کنار سایر تزئینات جلوه بنا را دو برابر کرده اند.

دو نوع تزئینات در بنا به کار رفته اند که به صورت ساختاری یعنی کاربندی و غیر ساختاری یزدی بندی، مقرنس و کاسه بندی نیز می باشند.

از دیگر تزئینات می توان به تزئینات درهای حجره ها و در اصلی شبستان زمستانی اشاره کرد که تزئیناتی چوبی به صورت گره چینی معرق هستند و با این کار سعی داشته اند تا درها را از حالت سادگی در بیاورند. اگر علاقه به تزئینات گچی دارید این مورد را هم می توانید در بدو ورودتان به شبستان زمستانی ببینید که به صورت گچ بری های اسلیمی و کتیبه های خطاطی هستند و به راحتی می توان  با دیدن این جلوه های زیبا فهمید که همه نمونه زیبایی از آثار استاد لرزاده هستند. اما اگر به دنبال تزئینات فلزی هستید نیازی به توجه نیست چرا که در اصلی ورود مجموعه دارای تزئینات فلزی است که نمونه ای از بهترین در زمان خود بوده و اما حتی بعد از ورودتان هم می توانید با نگاهی به پنجره حجره ها که تزئین فلزی به صورت فرفوژه که کاملا دستی بوده را نشان می دهند لذت ببرید و به هنر دست معماران آن زمان پی ببرید.