روستای باشقورتران از توابع شهرستان کبودراهنگ است که در بستر درهای در میان کوههای آبرفتی و با شکل و شمایلی خاص و در قرون و اعصار گذشته شکل گرفته است این روستا احتمالا در موقعیت جغرافیایی جادههای تجاری قدیم بوده و در محور ارتباطی و تجاری هستههای شهرنشینی قرون میانی شمسی بوده است در فاصله بسیار کمی از روستا و در بالای یک کوه صخرهای صعب العبور قلعهای سنگی وجود دارد که احتمالا ساختمان اصلی و شالوده ان متعلق به دوره ساسانیان بوده، اما در عصر ایلخانیان دارای مقام و اعتبار در منطقه بوده است. در داخل روستا نیز قلعهای با مصالح خشت و گلی و بزرگ وجود دارد که با توجه به ویژگیهای ان احتمالا متعلق به دوره قاجار میباشد.
اما اثر ممتاز این روستا، حمام سنگی آن است که در حاشیه روستا قرارگرفته و احتمال آن هست که این اثر متعلق به دورههای، اواخر تیموریان یا اوائل صفوی باشد.
حمام سنگی باشقورتاران از بناهای خاص و منحصر در استان همدان میباشد این بنای سنگی که در تمام اجزای ان ازسنگ لاشه رسوبی بهره گرفته شده است و به احتمال زیاد متعلق به ادوار تاریخی اواخر تیموری و صفوی میباشد هرچند با توجه به همجواری اثر با قلعه اسماعیلی باشقورتاران، میتوان سابقه قدمت اثر را قدیمیتر از دوره تیموری هم دانست.
همانگونه که اشاره شد این بنا تماما از مصالح سنگی ساخته شده که نکته حائز اهمیت ان در بوم اورد بودن مصالح ان است بطوری که یکی از ارکان معماری اصیل ایران بوم اورد بودن مصالح است و در دوره ساخت اثر جهت تهیه مصالح از سنگهای موجود در منطقه و بصورت استحصال با دست جمع اوری شده و در بنا بکار رفته است در جدارهها از سنگهای درشت و در طاقهای سنگی که بصورت لاشه نازک بوده اجرا گردیده است.
بنای حمام سنگی باشقورتاران شامل اجزای معماری:
۱_ ورودی بنا که با پنج عدد پله سنگی احداث شده و وردوی دارای طاقی به ارتفاع انسانی بوده تا مانع از خروج حرارت از بنا گردد.
۲_ سردبینه؛ پس از ورود به حمام فضای سردبینه قرار گرفته که حمام سرد نیز نامیده میشود در سردبینه ان چیزی که جلب توجه میکند گنبد فراخ ان و رعایت رکن قرینگی میباشد. سکوها و بازشوها در حالتی قرینه و با طاق رومی اجرا گردیده است پلان اولیه سردبینه هشت ضلعی بوده که با بهره از طاقهای رومی و ضربی بازشوها و سکوها به پلان دایره در گنبد تبدیل شده است.
۳_ هشتیها؛ ارتباط بین فضاهای داخلی حمام با استفاده از هشتیها امکانپذیر بوده است. هشتی رابط بین سردبینه و گرم بینه با ارتفاعی کم این دو فضا را به هم متصل میکند. ارتفاع کم هشتی و خمش در پلان ان خروج بخار گرم موجود در گرم بینه را به حداقل ممکن می رساند.
۴_ گرم بینه؛ فضای اصلی استحمام در بنا در بخش گرم بینه بوده و این فضا نیز با پلانی هشت ضلعی و تقریبا قرینه، دارای گنبدی زیبا با مصالح سنگی است بر روی جداره سنگی گرم بینه دو جایگاه سنگی بیرون امده جهت نصب و قرارگیری روشنایی پیه سوز وجود دارد که محلی برای روشن نمودن فضای داخلی بوده است. گرم بینه محل اتصال فضاهای خزینهها می باشد.
۵_ خزینههای سرد و گرم؛ خزینهها فضاهایی بودند که پر از اب میشده و هم به عنوان مخزن اب سرد و گرم بوده و هم به عنوان حوض جهت ابکشی و شستشوی کامل بدن از ان استفاده میشد. خزینه سرد در این بنا در دو قسمت احداث شده و خزینه گرم در ضلع شمالی گرم بینه و در بین دو خزینه سرد قرار گرفته است و دارای پله و ورودی کوچکی هستند. خزینه اب گرم نیز دارای گنبدی از جنس سنگ میباشد.
۶ _. ابنماها؛ در سرد بینه و در کف اثر پس از مرحله خاکبرداری به فضای ابنمای مدفون در خاک برخورد شد که پس از تخلیه در همان حالت اصیل حفظ شد. بر اساس شواهد و اقوال ظاهرا ابنمایی نیز در بخش گرم بینه بوده که در گذر زمان از بنا حذف شده است، اما ابنماهای موجود در سکوهای گرم بینه هنوز هم موجود میباشد و هنوز به لولههای سفالی مسیر انتقال اب متصل میباشد.
۷_ فضاهای جانبی؛ عمده حمامها فضایی را به عنوان محل نظافت و سرویس بهداشتی را شامل میشده که در این بنا در بخش جنوبی گرم بینه قرار داشته اند.
۸ _. تون خانه؛ در انتهای ضلع شمالی بنا قرار گرفته است و محلی جهت روشن نمودن اتش برای گرم کردن اب بوده است. در انتهای تونخانه به سمت بنا کانالهایی در زیر بنا وجود دارد که هدایت و انتقال دود و گرمای اتش به زیر بنا را با عنوان کانال گربه رو شناخته میشدند. دود و گرما از دیوار بین سرد بینه و گرم بینه به بیرون بنا انتقال می یافت.
۹_ لوله کشی سفالی و سیستم ابرسانی؛ انتقال اب سرد از چشمه به بنا و انتقال اب گرم و سرد در درون بنا با استفاده از این لولههای سفالی انجام می شد.
۱۰ _. اندودهای رطوبتی داخلی؛ سازههای ابی خصوصا حمامها دارای اندودهای اهکی بوده اند در این اثر نیز
اندود ساروج در گرم بینه و خزینه ها قابل مشاهد است که مقاوم در برابر رطوبت بوده و امکان ابگیری در خزینه ها را ممکن می کرد.
۱۱_ اصالت و یکپارچگی ؛ این اثر به لحاظ نوع مصالح و پلان و ساختار کالبدی به دلیل بکر بودن و حفظ فرم اولیه اثر بدون مداخله بوده و دارای اصالت معماری و یکپارچگی بوده و تمام اجزا و ارکان ان بصورت اولیه حفظ گردیده است.
عملیات مرمتی این اثر در بهار سال ۱۳۹۷ اغاز گردید و پس از پی گردی در اطراف بنا محدوده بنا مشخص شد .
در مرحله ابتدایی اقدام به حفاظت اضطراری در بخشهایی از گنبد سردبینه و جداره ها انجام گرفت.
جداره های سنگی تخریب شده مجدد مورد بازسازی قرار گرفت و گنبد نیمه تخریب شده سردبینه و گنبدهای گرم بینه و خزینه بازسازی شدند.
عملیات بام سازی بنا و تسطیح سطوح بام و اجرای عایق رطوبتی در بام صورت گرفت.
جدارهای سنگی بنا نیز پس از پاکسازی اندودها و بندهای فرسوده مورد مرمت و بندکشی قرار گرفت .
در بازسازی بنا با بهره گیری از سنگ لاشه بومی در منطقه ، تلاش بر این بوده که اصالت مصالح در بنا حفظ شود و در همین راستا در مرمت این اثر فاخر توجه ویژه بر اصالت معماری و یکپارچگی ان مد نظر قرار گرفته است.
در مرحله دوم مرمت اثر اقدام به کفسازی با سنگ لاشه بومی منطقه و مطابق با الگوی اولیه بنا انجام گردیده
سپس با توجه به ریشه های اصلی موجود در ورودی بنا پی قدیمی ورودی کشف شده و بر اساس گونه معماری سایر فضاها ، هشتی ورودی بنا بازسازی گردیده و بر فراز آن گنبدی سنگی اجرا شده است. همچنین اصلاح بخشهایی از جداره سنگی داخلی بنا و مرمت جداره ها انجام شده است. با توجه به ضرورت بازسازی ابنمای داخلی بنا ، این جزء معماری بنا نیز به شکل ابنمای قدیمی ان و با مصالح سنگی مرمت و بازسازی شده است.
حمام سنگی باشقورتران به لحاظ فرم و ساختار و از این جهت که دستخوش تغییرات و مداخلات ادوار مختلف نبوده است ، اثری ممتاز در گونه معماری حمامها در استان همدان بوده است این اثر در طول زمان حداقل مداخلات را در خود داشته است و از این روی نیز در مرمت اثر سعی وافر بر آن بوده است که مداخله ای در کالبد و ساختار ان صورت نپذیرد و فرم و ساختار فضاها به همان شکل ابتدایی و اصیل ان حفظ گردد.
لازم به ذکر است که حمام سنگی باشقورتران یکی از بی نظیرترین حمامهای سنگی استان همدان است که توسط اداره میراث فرهنگی در حال مرمت می باشد.